De samenvloeiing van de oceanen, mythe of werkelijkheid?
Kwallen, een zowel kwetsbaar als angstaanjagend dier, worden steeds talrijker in de wereldzeeën en kunnen de plaats van de vissen innemen en het reeds verstoorde mariene evenwicht ernstig bedreigen. Robert Calcagno, directeur-generaal van het Oceanografisch Instituut, en Jacqueline Goy, wetenschappelijk attaché bij het Oceanografisch Instituut, ontcijferen dit verontrustende fenomeen tijdens een lezing die op 14 mei 2014 in het Maison des océans in Parijs werd gegeven. Nassera Zaïd doet verslag van het evenement.
Wat weten we eigenlijk over kwallen?
Kwallen, die vaak worden geassocieerd met de pijn van hun angels, zijn “geleiachtige organismen die het publiek en wetenschappers altijd hebben gefascineerd”, zo introduceert Robert Calcagno. Er zijn bijna 1.000 soorten geïdentificeerd, waaronder de Pelagia noctiluca, die zeer algemeen is in de Middellandse Zee.
Kwallen zijn er in allerlei vormen en maten, variërend van enkele millimeters tot meer dan twee meter in doorsnee. Hun lichaam bestaat voor 98% uit water, gevormd door een uitpuilend deel (de paraplu), waar zich de mond en de voortplantingsorganen (of gonaden) bevinden, die doorzichtig kunnen worden waargenomen.
Rondom wordt een reeks tentakels met netelcellen gebruikt om de prooi te harpoeneren. Hun steek is verlammend, zelfs dodelijk, zoals bij de kwal Chironex fleckeri, die langs de Australische kust leeft.
Kwallen, een roofzuchtig instinct?
“Kwallen zijn voortdurend aan het eten om zich voort te planten,” legt Jacqueline Goy uit, die al dertig jaar cnidaria bestudeert.
Elk eitje, dat in het water wordt bevrucht, brengt een larve voort, de planula, die zich op de bodem vastzet en een poliep ontwikkelt die zich door knopvorming vermenigvuldigt tot een kwallenkolonie.
Jagen is een noodzaak, vandaar zijn roofdierinstinct. Desondanks “zijn kwallen zeer fragiele dieren. Het is een dier dat niet beschermd is. Ze hebben geen schelp, zoals weekdieren, en ook geen test zoals zee-egels. Een bijzondere morfologie die doet denken aan “een druppel water in de zee, die met de stromingen meebeweegt”, beschrijft de specialist.
Deze fysieke kwetsbaarheid sluit echter het door wetenschappers gevreesde gevaar niet uit: de massale voortplanting.
Kroniek van een aangekondigde invasie?
“Kwallen halen momenteel alle andere mariene organismen in en worden dominant in de zeeën,” zegt Jacqueline Goy.
Een groeiende wildgroei die sinds enkele jaren de vorm aanneemt van een oncontroleerbare kolonisatie.
Voorheen waren er om de twaalf jaar pullulatiecycli,” legt Robert Calcagno uit. We spraken zelfs over ‘kwallenjaren’. Maar sinds de jaren tachtig, en vooral sinds de jaren 2000, zijn alle jaren kwallenjaren. We zouden zelfs kunnen zeggen: er zijn geen jaren meer zonder kwallen.
De belangrijkste reden voor deze verandering is het effect van menselijke activiteiten op de oceanen. Eerst en vooral, overbevissing. “Door tonnen vis te vangen (jaarlijks worden er 80 miljoen gevangen) roeien trawlers een aantal roofdieren voor kwallen uit, zoals tonijn, schildpadden, zonnevis … Ze elimineren ook hun concurrenten, kleine vissen, ansjovis of sardines die zich met hetzelfde zoöplankton voeden.”
Zijn menselijke activiteiten de oorzaak van deze uitbraak?
“Kwallen halen momenteel alle andere mariene organismen in en worden dominant in de zeeën,” zegt Jacqueline Goy.
Een groeiende wildgroei die sinds enkele jaren de vorm aanneemt van een oncontroleerbare kolonisatie.
Voorheen waren er om de twaalf jaar pullulatiecycli,” legt Robert Calcagno uit. We spraken zelfs over ‘kwallenjaren’. Maar sinds de jaren tachtig, en vooral sinds de jaren 2000, zijn alle jaren kwallenjaren. We zouden zelfs kunnen zeggen: er zijn geen jaren meer zonder kwallen.
De belangrijkste reden voor deze verandering is het effect van menselijke activiteiten op de oceanen. Eerst en vooral, overbevissing. “Door tonnen vis te vangen (jaarlijks worden er 80 miljoen gevangen) roeien trawlers een aantal roofdieren voor kwallen uit, zoals tonijn, schildpadden, zonnevis … Ze elimineren ook hun concurrenten, kleine vissen, ansjovis of sardines die zich met hetzelfde zoöplankton voeden.”
Onomkeerbare schade aan de oceanen?
Kwallen zijn uiteindelijk formidabel,” concludeert Robert Calcagno. Om dit te begrijpen, hoeft u alleen maar naar de statistieken te kijken en te zien dat elk jaar meer dan vijftig mensen sterven ten gevolge van kwallenbeten, tegenover tien bij haaienaanvallen. Maar niemand praat er zo veel over.” En hun impact is niet beperkt tot brandwonden. Een ander slachtoffer van de kwal is de economie.
“De uitbraken hebben reeds schepen in moeilijkheden gebracht, zoals volgens Robert Calcagno een Japanse trawler die op een volkomen kalme zee kapseisde door het gewicht van de kwallenclusters die in zijn net verstrikt waren geraakt.
Ook aquacultuurbedrijven zijn het slachtoffer van deze cnidarian clusters die zich komen voeden met de pootvis en zo de kwekerijen uitroeien. Namibië, dat ooit bekend stond om zijn kwaliteitsvisvangst, heeft zijn visbestanden zien verdwijnen als gevolg van overbevissing op kwallen. Welke oplossingen zijn er dan voor ons?
Wat kan er gedaan worden aan de kwalleninvasie?
Er zijn verschillende uitvindingen gedaan, zelfs de meest onwaarschijnlijke, zoals de “kwallenvernietigende robot” die, eenmaal ondergedompeld in water, de dieren opspoort en verplettert met een propeller. “Het middel is echter erger dan het kwaad”, verbaast Jacqueline Goy zich, “want door ze zo te snijden komen de voortplantingscellen vrij en vermenigvuldigen zich”.
Een andere oplossing die is uitgetest, is een beschermend net voor de stranden. De hoge kosten ervan maken het echter moeilijk om ze aan onze kusten te veralgemenen.
Preventie door middel van modellen om het publiek te waarschuwen voor de opmars van kwallen, georganiseerd door het Oceanologisch Observatorium van Villefranche-sur-Mer in de vorm van Météo-méduses, kan er juist toe bijdragen dat men zich beter beschermt.
Laatste optie: eet ze op. Er zij echter op gewezen dat slechts een dozijn van de 1000 soorten eetbaar zijn,” zegt Jacqueline Goy. Het hoge watergehalte van kwallen maakt ze niet erg voedzaam.
Als de kwallen zich eenmaal gevestigd hebben, is het al te laat,” zegt Robert Calcagno. We moeten het evenwicht in de oceanen herstellen, zoals 50 jaar geleden.” Hoe? Door duurzame visserij te controleren en te bevorderen, door schoon zeevervoer en zuiveringsinstallaties te ontwikkelen en door het door kerncentrales afgekeurde warme water te recycleren voor de verwarming van kassen, bijvoorbeeld.
