Haaien: van mythe tot werkelijkheid
Het noemen van het dier is nog steeds beangstigend en zeer onpopulair. Iemand die meedogenloos is in zaken wordt vaak een “haai” genoemd! Afgezien van het mythische beeld van de haai, is de realiteit echter heel anders.
Overwin je vooroordelen over haaien !
In 2013 wilde het Oceanografisch Instituut met het programma “Haaien, het misverstand voorbij”de manier veranderen waarop mensen naar haaien kijken. Conferenties in het Maison des océans in Parijs boden het publiek de gelegenheid te praten met vooraanstaande specialisten en haaienliefhebbers die kwamen vertellen over hun uitzonderlijke ervaring om dicht bij deze grote roofdieren te leven.
Het boek “Haaien, het misverstand voorbij ” maakt de balans op van deze superroofdieren met een vreselijke reputatie.
Haaien, fascinerende heren van de zee
Een vin breekt plotseling het oppervlak voor hij duikt als een bader nadert… Dit is een aanblik die genoeg is om het drukste strand in een paar seconden leeg te maken. Een voorstelling gegraveerd in onze verbeelding, die al onze angsten kristalliseert.
Haaien zijn altijd op zoek naar prooien die weinig kans maken om aan hun waakzaamheid te ontsnappen, hen te ontlopen of hun indrukwekkende kaken te weerstaan. Haaien hebben de reputatie de wreedste zeedieren en de “beste vijand” van de mens te zijn.
Het beeld van de superrover achtervolgt ons al eeuwen. De film en de media zijn er om zelfs de meest mariene onder ons te terroriseren. De realiteit is niet zo karikaturaal. Deze vissen, veel minder gevaarlijk dan we denken, zijn daarom niet minder fascinerend.
De haai, een superroofdier
Om prooien op te sporen is de haai uitgerust met een aantal organen en zintuiglijke sensoren die hem in staat stellen zich te oriënteren en te bewegen, waardoor hij een efficiënt roofdier wordt.
Het is niet één zintuig in het bijzonder dat de haai het voordeel geeft, maar veeleer de complementariteit en de synergie tussen al deze zintuigen. Afhankelijk van de omgevingsomstandigheden zullen ze op verschillende tijdstippen nuttig zijn.
De reukzin is doeltreffend over een afstand van enkele tientallen kilometers, om een prooi op afstand op te sporen; het gezichtsvermogen maakt het mogelijk een aanval voor te bereiden over een afstand van enkele tientallen meters, en de detectie van elektrische velden maakt het mogelijk de omgeving te verkennen binnen een straal van twee meter.
De superkrachten van haaien
Hebben haaien oren?
Zien haaien goed?
Haaien hebben geen oren als zodanig, maar poriën op de bovenkant van de kop.
Bij ontstentenis van een trommelvlies fungeert het hele lichaam als ontvanger van geluidstrillingen, die vervolgens worden doorgegeven aan het binnenoor.
Deze laatste is bijzonder krachtig en regelt niet alleen het gehoor, maar ook het evenwicht en de oriëntatie.
Haaien zijn gevoelig voor lage, of zelfs zeer lage frequenties, die zich het best voortplanten in een waterige omgeving.
Vaak gehinderd door de troebelheid van het water, is het zicht misschien wel het zintuig dat haaien het minst gebruiken bij het zoeken en opsporen van prooien.
In het algemeen zijn het de contrasten die ze onderscheiden, vooral bij schemerzien.
De gloed die bij schemering of halfduister in de ogen van de grote witte kan worden waargenomen, is te danken aan de aanwezigheid van een soort reflector, het tapetum lucidum (Latijn voor “glanzend tapijt”) dat het zicht bij weinig licht verbetert.
De reukzin, een zeer krachtig zintuig
De ampullen van Lorenzini
De haaien ruiken “in stereo” en detecteren waar de geur vandaan komt, en volgen deze tot ongeveer tien kilometer terug naar de bron. Zij zijn gevoelig voor verdunningen, voor bloed, in de orde van grootte van één centiliter (de waarde van een vingerhoed) verdund in 100.000 liter water.
Dit zijn minuscule poriën, verspreid rond de ogen en de mond, die de zwakke elektrische stromen detecteren die door levende wezens worden geproduceerd (zelfs die welke in het zand begraven liggen), alsmede variaties in watertemperatuur en zoutgehalte.
De tastzin bij haaien
Het laterale systeem, een specifieke sensor
De sterk ontwikkelde tastzin is te vergelijken met een soort “huidsmaak” die mogelijk wordt gemaakt door de aanwezigheid van zintuiglijke crypten over het hele lichaam. Deze receptoren, die over het hele lichaam zijn verspreid, stellen de haai in staat de omgeving waarin hij zich beweegt, te waarderen.
Een simpele aanraking is genoeg om de haai te vertellen of de prooi die hij op het oog heeft, geschikt is. Dat is waarom hij soms gewoon duwt zonder te bijten.
De kracht van het dier en de ruwheid van de huid maken dit contact gevaarlijk.
Maar hij heeft ook een “echte” smaak, via de smaakpapillen, ook wel “tonorganen” genoemd, die zijn mondholte bekleden
Haaien zien hun prooi niet alleen aan de geur.
Net als andere vissen hebben zij duizenden poriën langs een lijn van kop tot staart, die als sensoren fungeren voor druk en mechanische trillingen.
De aanwezigheid van deze organen verklaart waarom haaien zo onmiddellijk reageren op geluiden die in het water worden geproduceerd door klappen of botsende voorwerpen.
Zijn alle haaienaanvallen fataal?
Het is niet bekend waarom haaien soms mensen aanvallen. Vaak wordt een misverstand of een defensieve reactie aangehaald. Het is ook mogelijk dat de haai de mens als een potentiële prooi beschouwt, ook al maakt deze geen deel uit van zijn normale dieet.
Gezien de grootte en de kracht van een mens en een haai, kan een beet, zelfs als die het gevolg is van een vergissing, voor het slachtoffer ernstig en zelfs fataal zijn.
De enkele tientallen aanvallen die elk jaar over de hele wereld plaatsvinden, hebben niet altijd de dood tot gevolg. Wat gevaarlijke dieren betreft, zijn muggen de gevaarlijkste seriemoordenaars. Zelfs honden, die als huisdier zeer dicht bij de mens staan, doden meer dan haaien.
Aanvallen onder hoge bewaking
Het eerste mondiale dossier over haaienaanvallen, hetInternational Shark Attack File (ISAF), werd in 1958 in de Verenigde Staten opgezet.
Het werd ontwikkeld door een groep wetenschappers op verzoek van de U.S. Navy en had tot doel de rol van milieufactoren en slachtofferkenmerken bij het uitlokken van aanvallen te onderzoeken.
De impact van ongevallen met haaien op de toeristische sector heeft geleid tot de oprichting van nieuwe onderzoeksstructuren en gegevensbanken: het Australian Shark Attack File in Australië en de Natal Sharks Board in Zuid-Afrika, die het nu gemakkelijker maken om cijfers over aanvallen met haaien te vergelijken.
In 2013 en 2014 heeft het Oceanografisch Instituut, onder impuls en voorzitterschap van Z.S.H. Prins Albert II van Monaco, twee internationale deskundigenworkshops over haaien georganiseerd om een “Shark Risk Toolkit ” op te stellen. Het doel: bestaande oplossingen over de hele wereld ter bescherming tegen aanvallen door haaien samenbrengen en tegelijk de realiteit van de risico’s voor de mens in perspectief plaatsen.
Bedreigend, maar ook bedreigd!
Haaien zijn het slachtoffer van de visserij en van slechte praktijken. Door de industrialisatie van de visserij en de vraatzucht van de mens naar haaienproducten worden jaarlijks 50 tot 150 miljoen van deze dieren door de mens gedood.
De late geslachtsrijpheid van haaien en het geringe aantal nakomelingen zijn beperkende factoren voor de vernieuwing van hun populaties, en vandaag de dag zijn de haaienpopulaties duidelijk bedreigd.
De horrorsoep
Meer dan tweederde van de haaien wordt uitsluitend voor de vinnen geoogst. Om aan de groeiende vraag te voldoen, hebben sommige vissers een uiterst winstgevende oplossing gevonden, die erin bestaat de vinnen ter plaatse af te snijden en een dier dat toch al ter dood veroordeeld is, terug in zee te gooien. Dit wordt “vinnen” genoemd.
Van de 100 miljoen haaien die elk jaar worden gedood, worden er 73 miljoen gedood voor soep. Sommige landen verbieden deze praktijk op zee en verplichten de vissers hele haaien naar de haven terug te brengen, in een poging de slacht te beperken en deze hulpbron niet te verspillen.
Haaienvinnensoep is een populair traditioneel Chinees gerecht met vermeende afrodisiacum eigenschappen. Lange tijd gereserveerd voor feestmaaltijden in Hong Kong, waar 89% van de bevolking het serveert op bruiloftsfeesten, werd het beschikbaar voor miljoenen mensen in de jaren 1990, na de Aziatische economische boom.
Haaien, essentieel voor het evenwicht van de oceanen
Haaien vormen de hoeksteen van mariene ecosystemen en zorgen voor het evenwicht en de veerkracht ervan.
Als haaien zouden uitsterven of schaars zouden worden, zouden de ecosystemen worden verstoord en zouden vele andere soorten worden bedreigd door een “cascade-effect”.
Als een roofdier verdwijnt, groeit zijn gebruikelijke prooi snel en neemt de druk op zijn prooi toe.
Het hele ecosysteem is verstoord door de verdwijning of uitputting van de toppredatoren, waaronder de verschillende soorten die van commercieel belang zijn.
De visserij-industrie kan dus te lijden krijgen van een door haar veroorzaakte ruiming.
Haaien en koolstofopslag
Onlangs is erkend dat walvisachtigen en grote pelagische vissen zoals haaien en tonijn een belangrijke rol spelen in de problematiek van de klimaatverandering vanwege de biomassa die zij vertegenwoordigen.
Omdat hun vlees 10 tot 15% koolstof bevat, leggen ze veel koolstof vast in de oceaan. Wanneer zij sterven door natuurlijke sterfte, ouderdom of worden opgegeten door roofdieren, wordt de koolstof die zij bevatten gerecycleerd in levend materiaal of begraven op de bodem van de oceaan, waar zij voor duizenden, zelfs miljoenen jaren worden vastgelegd.
Wanneer ze echter worden opgevist en uit de oceaan worden gehaald, komt de koolstof in omloop op het aardoppervlak en eindigt als CO2, wat bijdraagt tot het broeikaseffect. Daarbij komen nog de grote hoeveelheden CO2 die vrijkomen bij de visserijactiviteiten zelf, die op steeds meer afgelegen plaatsen plaatsvinden.
Om de klimaatverandering tegen te gaan, pleiten sommige deskundigen voor het herstel van de visserij en van de apex-predatoren, d.w.z. stop met vissen en laat ze gewoon in het water.
Bescherming en instandhouding van haaien: een wereldwijde noodsituatie
Vroeger dacht men dat een goede haai een dode haai was!
Recent onderzoek heeft de ecologische rol van haaien in mariene ecosystemen aan het licht gebracht.
Als roofdieren aan de top van de voedselketen reguleren haaien de prooipopulaties waarmee zij zich voeden.
De overbevissing van deze toppredatoren heeft cascade-effecten in de voedselketen die schadelijk zijn voor het ecosysteem en voor de visserij, aangezien zij kunnen leiden tot de uitbraak van soorten die voor de mens ongewenst zijn.
Vanwege hun regulerende rol worden haaien steeds vaker opgenomen in visserijbeheersplannen.
